Kako su komunisti zatirali sve srpsko u Tršiću

Posetio sam Tršić prvi put nakon osnovne škole. Malo čega sam se sećao odatle osim činjenice da se radi o Vukovom rodnom selu. Međutim, profesionalno uređena i zanimljiva postavka bila je povezana sa temom kojom se bavim – životom seljaštva na Balkanu, a probudila je i interesovanje za temu kojom se nisam još uvek bavio, a koju nameravam da ozbiljnije istražim, a to su marksističke predstave Srpske revolucije (1804-1815) u jugoslovenskom socijalizmu.

Posetiocima, i to ne samo stručnim, će u Tršiću verovatno prvo zapasti za oko činjenica da je celo selo simulakrum – jedan idealni tip Starog Srpskog Sela. Sam Tršić u vreme Vuka Karadžića svakako nije izgledao ovako kako izgleda danas. Kuće i vajati koji čine današnji Tršić su zapravo prenošeni, uglavnom osamdesetih godina prošlog veka, iz drugih krajeva Podrinja. Ovo svakako nije problematično niti predstavlja odstupanje od nekih uobičajenih muzeoloških praksi. Štaviše, uz odgovarajuću kontekstualizaciju, koje u Tršiću ne manjka, posetioci će brzo razumeti da je Tršić u stvari amalgam više sela i da služi kao idealnotipska predstava. Uz ovo će steći dobru predstavu o životu seljaštva u Srbiji u zadnjih par vekova, praktično do socijalizma.

Ključno je upravo ovo – u par vekova do socijalizma. Jedna stvar kojom se postavka ne bavi, a koja je meni jako zanimljiva, jeste da te „drevne“ kuće i vajati nisu toliko stari. Štaviše, većina ih je iz prve tri decenije dvadesetog veka. Drugim rečima, ono što etno-park Tršić ne kaže eksplicitno jeste da je život seljaštva, odnosno apsolutne većine stanovništva Srbije u prvoj polovini dvadesetog veka, bio manje-više identičan životu u prethodnim vekovima. Stvari je promenila tek socijalistička revolucija u Jugoslaviji. Istoričar Sergije Dimitrijević zabeležio je da bismo uz „normalan“ tempo razvitka Kraljevine Jugoslavije, koji je socijalizam tobože neprirodno prekinuo, 2021. godine konačno dočekali da i poslednji seljak u Srbiji prestane da koristi drvenu ralicu – neolitsku tehnologiju koja je još uvek bila široko rasprostranjena u Kraljevini u međuratnom periodu.[1] Koliko god Tršić delovao romantično, i korisno za struke poput istorije i etnologije, on krije i tajnu o bedi i nerazvijenosti srpskog sela do 1945. godine.

Revolucija se, međutim, nije dotakla samo društvene baze, nego i nadgradnje. Godišnji Vukov sabor, koji se održava od 1933. godine, tek je u socijalizmu zaista postao svečanost od nacionalnog značaja. Po informacionim tablama u Tršiću, broj godišnjih posetilaca se nakon Drugog svetskog rata utrostručio. Komunisti su sa velikom pompom proslavili 1947. godinu kao stogodišnjicu „Vukove pobede“, 1952. godine mu otvorili muzej, a 1964. godine su omladinske brigade izgradile amfiteatar koji je i danas centar svih svečanosti.

Zašto je Vuk Karadžić bio toliko bitan za jugoslovenske komuniste? Najbolji trag je verovatno grb Socijalističke republike Srbije, na kojem rame uz rame sa 1941. stoji 1804. godina. U skladu sa marksističkim shvatanjem istorije, 1804. godina bila je početak bitnog revolucionarnog procesa, koji je rezultirao ukidanjem feudalizma, stvaranjem građanske države i nastankom savremenog srpskog nacionalnog identiteta. Naravno, ovo nisu isključivo marksistički uvidi. Iako poprilično nepoznat široj javnosti, istoriografski konsenzus je da nacije svakako nisu postojale do početka 19. veka. Istoričar Bratislav Pantelić je, recimo, argumentovano dokazao da „srpska nacija“ (kao ni druge balkanske nacije) nije postojala do 19. veka, i izložio neke opšte karakteristike procesa nastajanja nacije. Sa druge strane, postojanje klase trgovaca koja je izvela revolucije prve polovine 19. veka na Balkanu i stvorilo te nacije primećeno je još 1960-ih, u delu odličnog američkog istoričara srpskog porekla Traiana Stoianovicha.

Za sve nas koji želimo da razumemo fascinantne procese devetnaestog veka i ne zadovoljavamo se udžbeničkim romantizacijama Radoša Ljušića, ovakvi radovi su od neizmerne vrednosti. Međutim, u jugoslovenskom socijalizmu nije manjkalo slične literature, iako se njome danas malo ko bavi. Još 1955. godine istoričarka Ružica Guzina objavila je svoju doktorsku disertaciju „Knežina i postanak srpske buržoaske države“. Guzina je učestvovala u tada aktuelnoj debati o tome da je Srpska revolucija bila buržoasko-demokratska revolucija ili seljačka nacionalno-oslobodilačka buna. Guzina je bila na stanovištu da se radilo o buržoasko-demokratskoj revoluciji, i naročito istraživala fenomen lokalne samouprave u Srbiji 19. veka koji je vukao korene iz institucije knežine. Sličnim pitanjima se kasnije bavio i Marksistički centar CK SK Srbije, koji je, između ostalog, proizveo dva veoma zanimljiva naslova: zbornik „Postanak i razvoj srpske nacije“ iz 1979. godine i monografiju Miroslava R. Đorđevića „Srpska nacija u građanskom društvu“, objavljenu iste godine. Vraćanje ovim istoriografskim delima je ključni zadatak za svakog ko želi da razume modernu istoriju iz materijalističke perspektive, i nešto je čemu i sam nameravam da se posvetim narednim mesecima.

Za kraj, prilažem slike iz Tršića koje u detalje opisuju komunistički odnos prema selu i Vukovom saboru. Između ostalog, tu je i jedna posebna poslastica: reprint plakata iz 1982. godine, kada je Radoš Bajić u Loznici čitao poetske i prozne tekstove o Titu povodom devedesetogodišnjice njegovog rođenja.